Thuốc Độc, Hình Bóng và Từ Biệt - Javier Marías

Trước hết xin sơ lược lại vài nét tiểu sử Javier Marías: Sinh ở Madrid năm 1951, Marías cha mẹ ông là những người tên tuổi trong giới văn học. Đã từng sống dưới chế độ độc tài Franco, ông hiểu được giá trị của tự do đối với nhà văn. Cha của Marías là Julían Marías Aguila, vốn là đệ tử của triết gia Ortega y Gasset, đã may mắn thoát chết khi bị một người bạn thân tố cáo là làm việc cho Đảng Cộng sản Liên xô. Thoát chết, J.M. Aguila và gia đình sang sống lưu đầy ở Mỹ, dạy ở Wellesley College và Yale, nhà ở kế bên nhà của Vladimir Nabokov và thi sĩ Jorge Guilén đều là những nhà văn lưu đầy.

Mặc dù thời gian Marías sống nhiều nhất là ở Tây Ban Nha nhưng vì từ nhỏ đã quen thuộc với văn chương Anh-Mỹ nên ông là dịch giả những tác phẩm nổi tiếng như thơ của John Ashbery, W.H. Auden, Joseph Brodsky, Seamus Heaney, Wallace Stevens, truyện của Raymond Carver, J.D. Salinger, John Updike… Tuy vậy, có thể nói Javier Marías chịu ảnh hưởng sâu đậm nhất của hai nhà văn Pháp là Montaigne và Marcel Proust.

Và cũng xin tóm tắt hai quyển đầu của bộ tiểu thuyết 3 tập trước khi giới thiệu tập cuối. Nhân vật chính trong bộ tiểu thuyết này là Jaime Deza, một trí thức ly hương Tây Ban Nha trước đây đã từng dạy học ở đại học Oxford nay đang sống lưu vong ở London, Anh quốc và đang sống trong tình trạng sắp ly dị đã liên tục vướng mắc vào những tình huống đầy ngộ nhận tình cờ khi dấn bước càng ngày càng sâu vào những hoạt động tình báo dù khởi đầu để kiếm sống anh chỉ làm công việc thông dịch cho đài phát thanh BBC.

Trong tập đầu Sợ Hãi và Giáo Mác qua một người bạn đồng sự là giáo sư Peter Wheeler anh đã gặp gỡ Bertram Turpa giả danh như một nhà ngoại giao nhưng thực ra là một nhân viên tình báo kỳ cựu. Vì Deza có một khả năng “thiên nhãn” nghĩa là chỉ cần nhìn mặt hoặc nghe một người nói, nhìn gương mặt và điệu bộ cung cách của một người là có thể đoán biết được sau này người này sẽ có hành vi và trở thành người như thế nào.

Vì vậy Turpa quyết định thu nhận Jaime vào làm cho “nhóm” – nhóm này là một phần của cục M16 – có nhiệm vụ tuy không được quy định trên giấy trắng mực đen là qua thẩm vấn để dự đóan người bị thẩm vấn sẽ có hành động gì trong tương lai.

Sau một thời gian làm việc Deza muốn xin nghỉ vì cảm thấy thật đáng sợ những lời mình hay một người nào đó nói ra nhưng không ai cho anh nghỉ việc. Sang đến tập 2 Vũ Khúc và Mộng Mơ, Deza nay trực tiếp dưới quyền điều khiển của Turpa càng đi sâu hơn trong công việc càng hiểu rõ hơn về tay tình báo lão thành này. Thu dụng Deza nhưng Turpa thay vì nói rõ nhiệm vụ anh sẽ làm gì lại đưa Deza đến một quán rượu cùng với vợ của một nhân viên giao liên của tổ chức.

Turpa là một chuyên viên điển hình của các cơ quan tình báo: vô đạo đức, trung thành với quyền lực chính trị mình phục vụ, sử dụng bạo lực không ngần ngại vì cho rằng phương tiện biện minh cho cứu cánh. Ngay tại quán rượu có khiêu vũ disco này, Turpa đã kéo De la Garza, một tham vụ ngoại giao của Tòa Đại sứ Tây Ban Nha ở London vào nhà vệ sinh dành cho người khuyết tật ở quán rượu, dùng một thanh kiếm để tấn công nhà ngoại giao trẻ này chỉ vì hắn đã hành hung người vợ một nhân viên giao liên của Turpa, dùng tấm lưới bọc tóc của hắn để cào xước mặt người phụ nữ này.

Sau đó Turpa ra lệnh cho Deza phải vào lục soát cái phòng vệ sinh để tìm tài liệu tình báo ông nghi nhân viên ngoại giao này cất dấu. Tập hai này cũng dành nhiều trang sách với nhân vật kể chuyện Deza hồi ức về cuộc nội chiến và về cha anh kẻ đã tham dự cuộc nội chiến này, ông đứng trong hàng ngũ thua trận và bị thương nặng.

Miên man từ những ký ức về người cha khổ nạn, Deza trầm tư về cuộc sống ly thân của mình trên xứ người, cảm thấy hối tiếc đã bỏ vợ con sống ở quê nhà. Điểm nhấn của tập 1 hình ảnh một giọt máu được tác giả dùng làm cái móc nối sang tập 2. Ẩn dụ giọt máu là hình ảnh kết tinh hai thái độ đối nghịch: thái độ sống bạo liệt vô đạo đức của Turpa và thái độ sống đạo đức của người cha thất trận.

Sau khi chứng kiến hành vi hung bạo của Turpa, lúc hai người đi về, giận thân vì đã không can thiệp trước hành vi bạo tàn của Turpa, Deza lên tiếng phản đối Turpa “Anh không thể làm vậy được? Anh không thể đi lòng vòng đánh đập và giết chết người ta như vậy.”

Javier Macias không những là nhà tiểu thuyết hậu hiện đại trong cách trình bày những nhân vật có những quan điểm sống khác biệt mà còn trong cách nhìn nhận lịch sử. Theo ông, viết tiểu thuyết là để nhìn thấy thực tại thật sự và đặt ra những mối quan hệ giữa những biến cố xảy ra trong lịch sử. Tuy Javier Marias biết rằng thực tại vô cùng phức tạp nhưng ông tin tưởng ta có thể hiểu được thực tại.

Tập 3, Độc Dược, Bĩng Hình và Từ Biệt, mở đầu trong âm vang những câu hỏi Deza đặt ra cho Turpa nên để huấn luyện Deza ông đã chở anh về nhà ông ở Hampstead và chiếu cho Deza xem những chiếc DVD ghi hình một cách bí mật những cảnh tra tấn hãi hùng, hiếp dâm tàn bạo của những người tiếng tăm vẫn được coi là của công chúng. Mục đích của Turpa khi cho Deza xem những cảnh này là để anh xét lại quan niệm của anh về cái gì là được phép và không được phép làm về mặt đạo đức và cái hậu quả không thể tránh khỏi là việc trả thù.

Bạo động, trả thù như những sự việc được ghi lại trong những thước phim cho thấy, trên căn bản, đều là những biến cố khởi đầu bằng bạo động và được tiếp nối bằng bạo động ở một cấp độ cường bạo hơn.

Trong phần hai của tập này, tác giả kể lại hoàn cảnh chính Deza trực tiếp chủ động hành vi bạo tàn: Khi về Madrid nghỉ hè Deza được tin Luisa, vợ anh, bị tên tình nhân thô bạo hành hung, và đã bị “nhiễm độc” sự hung bạo của Turpa nên Deza quyết định trả thù kẻ đã hành hạ vợ anh. Deza đã lập mưu uy hiếp được tên này sau khi theo dõi hắn trên nhiều đường phố ở Madrid, tuy không giết chết nhưng đã lạnh lùng đập dập nát bàn tay người tình hung bạo của vợ anh.

Tác giả đã cho xen vào những cảnh Deza hành hạ anh chàng tình nhân của vợ với những cảnh cha anh trong cuộc nội chiến bị những người theo phe Franco hành hạ và những kỹ thuật “tuyên truyền đen” của bọn Quốc xã nhằm chống lại chính dân chúng Đức. Trước đây có thể nói Deza đã gián tiếp, một cách vô tình vào những hành động tàn bạo của cơ quan mật vụ của chính quyền bằng những nhận định qua “thiên nhãn” của anh về những nạn nhân.

Nay thì chính Deza trực tiếp, cố tình sử dụng bạo động và tất nhiên những hậu quả thảm khốc sẽ khó tránh khỏi. Sau kỳ nghỉ hè, trở về London, Deza bị dằn vặt vì sự phạm tội của mình nên đi tìm kiếm lời khuyên răn của một người bạn cùng dạy học ở Oxford và cũng là người đỡ đầu của anh trước đây. Người bạn này đã giúp Deza khám phá ra cái đơn vị bí mật của Quốc-xã Đức trong cuộc chiến tranh thế giới thứ 2 có nhiệm vụ ngụy tạo hay bóp méo thông tin để hãm hại những người vô tội. Nhưng điều khiến Deza cảm thấy tội lỗi hơn là chính cái đơn vị M16 anh đang phục vụ này là con đẻ của cái đơn vị Quốc xã bí mật trước đây.

Trong suốt tập 3, Độc Dược, Hình Bóng và Từ Biệt, này Javier Macias đã dùng một kỹ thuật tự sự khá cách tân, bất chấp trật tự thời gian, dòng tự sự quyện xoắn hiện tại và quá khứ với mục đích cho thấy trong những cảnh bạo động và trả thù toát lên những chủ đề tác giả muốn người đọc nhận thức như: sự tủi hổ và tội lỗi, quyền lực và sự bất lực, xảo trá và trung thành, tình yêu và thù hận, quá khứ và hiện tại. Cũng chính trong những hồi, những cảnh trong truyện, Javier Macias bằng những mô tả tâm lý nhân vật khá chính xác, đưa ra những chi tiết cặn kẽ về hậu quả của hành động trên cảm thức về bản thân của những nhân vật này.

Nói cách khác, trong quá khứ họ đã có những hành động bạo động và thù hận thì “hôm nay diện mạo của họ” như thế nào và “ngày mai họ sẽ trở thành” những người ra sao? Cụ thể trong trường hợp Deza: trước khi làm việc cho đơn vị M16 của tình báo Anh, Deza là một người nặng về suy tưởng, tuy thụ động nhưng có ý thức phản đối việc sử dụng bạo lực để hành hạ kẻ khác, nhưng đến khi chính anh cũng lại là kẻ dùng bạo lực để trả thù người tình đã hành hạ vợ anh thì quả thực Deza đã hồn tồn đổi khác.

Tuy hành vi trả thù của Deza là cần thiết, có thể hiểu được, nhưng giữa Deza quá khứ và Deza hiện tại đã có một vết nứt rạn. Và đó chính là điều cần thiết phải được nhìn nhận. Đó chính là vấn đề trung tâm của quyển trường thiên tiểu thuyết Khuôn Diện Bạn Mai Sau: Sự chuyển dịch giữa Thiện và Ác. Người ta thường so sánh Javier Macias với nhà văn Pháp Marcel Proust, tác giả bộ trường thiên tiểu thuyết Đi Tìm thời Gian Đã Mất, vì giữa hai nhà văn này có những điểm tương đồng như: câu văn tế nhị thanh thóat nói lên những nhận xét tinh vi, tái tạo được giọng tâm lý có chiều sâu, và sau hết là dùng hồi ức làm cái nền cho tiểu thuyết.

Nhưng giữa Macias và Proust có một điểm khác biệt chính yếu ở chỗ Macias đã đi xa hơn Proust trong quan niệm về thực tại. Thực tại trong tiểu thuyết của Macias tuy khả tri nhưng tối thẳm. Thực tại này được mô tả bởi những nhân vật tự sự thường là những người làm nghề thông dịch hay thông ngôn là những người dùng ngôn ngữ để diễn dịch lại lời lẽ và cuộc đời người khác cho nên lời kể chuyện của họ có một khoảng cách với những biến cố đã xảy ra.