Việt Nam được cho là đang cân nhắc giải pháp kiện Trung Quốc ra trước tòa án trọng tài quốc tế về các yêu sách chủ quyền phi lý của Trung Quốc (TQ) trên một vùng biển rộng lớn ở Biển Đông, để đáp trả những hành động đe dọa và quấy nhiễu của TQ trên tuyến đường thủy đang tranh chấp này.
Theo Asia Times, giới phân tích tin rằng Hà Nội có thể thưa TQ ra tòa án quốc tế, tương tự như Philippines đã làm vào tháng Bảy năm 2016. Trong vụ kiện này, Tòa án Trọng tài Thường trực ở La Haye đã ra phán quyết trao phần thắng cho Philippines, và khẳng định rằng Trung Quốc không có “quyền lịch sử” trong phạm vi của “đường 9 đoạn” do chính họ vẽ ra, để tuyên bố chủ quyền trên 90% diện tích Biển Đông. Bắc Kinh từ chối tham gia vụ kiện và tuyên bố “làm ngơ” phán quyết của tòa án quốc tế vốn không có cơ chế để thực thi.
Giáo sư Alexander Vuving thuộc Trung tâm nghiên cứu An ninh châu Á-Thái Bình Dương Daniel K Inouye ở Honolulu, Hawaii, cho biết là từ năm ngoái đã có nhiều tiếng nói trong giới lãnh đạo ở Hà Nội kêu gọi đưa Trung Quốc ra tòa..
Nhà phân tích Derek Grossman thuộc RAND Corporation, tổ chức nghiên cứu và tư vấn chính sách có trụ sở tại Washington, nói ông không có thông tin về việc Hà Nội chuẩn bị đưa TQ ra tòa án quốc tế, nhưng ông nghe được từ các nguồn tin chính phủ rằng đề xuất này đang được xem xét nghiêm túc.
Một nguồn tin ngoại giao Việt Nam xin giấu tên xác nhận với Asia Times rằng các cuộc thảo luận tại Hà Nội về một vụ kiện quốc tế có vẻ đang khẩn trương hơn trước.
Tại một hội nghị thường niên ở Biển Đông do Học viện Ngoại giao Việt Nam tổ chức vào tháng 11 năm ngoái, Thứ trưởng Ngoại giao Việt Nam Lê Hoài Trung đã công khai đề cập tới giải pháp kiện TQ ra tòa quốc tế, lần đầu tiên sau gần 5 năm, một quan chức cấp cao của VN nói tới giải pháp này. Ông Lê Hoài Trung nói Công ước Liên Hiệp Quốc về Luật biển UNCLOS 1982 có cơ chế đầy đủ để áp dụng biện pháp này.
TQ tăng cường sách nhiễu
Việt Nam gần đây có lý do để đòi đưa Trung Quốc ra tòa vì những hành động sách nhiễu của TQ, như trong suốt năm 2019, đưa tàu khảo sát địa chất Hải Dương 8 vào vùng đặc quyền kinh tế Việt Nam (EEZ) để quấy rối hoạt động của liên doanh Việt Nam với một công ty Nga khai thác năng lượng ở Biển Đông.
Những hành động đe dọa đó vẫn tiếp tục trong năm nay, bất chấp vụ khủng hoảng do dịch COVID. Ngày 3/4, một tàu cá của Việt Nam bị một tàu Trung Quốc đâm chìm tại quẩn đảo Hoàng SA. Ngày 13/4, Trung Quốc lại đưa tàu khảo sát địa chất Hải Dương 8 vào vùng EEZ của Việt Nam. Vài ngày sau, Trung Quốc tuyên bố thành lập hai quận Tây Sa và Nam Sa tại quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa, mà Việt Nam tuyên bố thuộc chủ quyền của Việt Nam.
Đài Tiếng Nói Việt Nam- VOV hôm 7/5 dẫn lời ông James Kraska, Giáo sư Luật Hàng hải quốc tế tại Đại học Hải chiến Hoa Kỳ, nói: “Việc Trung Quốc ngang nhiên thành lập cái gọi là "khu Tây Sa” và "khu Nam Sa” vi phạm nghiêm trọng Hiến chương Liên Hợp Quốc và UNCLOS 1982.”
Trong cuộc phỏng vấn với VOV, Giáo sư James Kraska nói rằng hành động của Trung Quốc còn vi phạm điều 87 và 58 của UNCLOS trong đó khẳng định quyền tự do hàng hải và hàng không trong khu vực. Ông nói “rõ ràng Trung Quốc đang lợi dụng việc các nước phải tập trung chống dịch Covid để đạt “những mục tiêu chiến lược” mà nước này đề ra trên Biển Đông. Và vì vậy, những hành vi sai trái của Trung Quốc cần sự phản đối mạnh mẽ hơn nữa của cộng đồng quốc tế”.
Việt Nam không phải là nước duy nhất bị TQ đe dọa gần đây, tháng trước, tàu Trung Quốc cũng tiến vào vùng EEZ Malaysia, ngay tại khu vực khai thác dầu khí của nước này.
Kiện TQ là giải pháp duy nhất?
Theo các nhà phân tích, Hà Nội có thể thắng nếu đưa vụ tranh chấp ra tòa án quốc tế, nhưng thắng lợi này chỉ có tính biểu tượng, và Bắc Kinh không dễ gì tuân theo bất cứ phán quyết nào trao phần thắng cho Việt Nam. Ngược lại, cẳng thẳng còn có thể leo thang hơn nữa dẫn tới xung đột.
Tuy vậy Việt Nam không có nhiều lựa chọn. Ông Bill Hayton, một chuyên gia về Biển Đông tại Chatham House, nói với Reuters hồi tháng 11 năm ngoái rằng một vụ kiện quốc tế có lẽ là giải pháp duy nhất còn lại cho Việt Nam.
Phát biểu với Asia Times, nhà phân tích Vuving nói, Hà Nội có thể nghĩ rằng họ không có lựa chọn nào khác hơn là kiện Trung Quốc ra tòa án quốc tế.
Mỗi khi Bắc Kinh gây hấn ở Biển Đông, Việt Nam về cơ bản có hai lựa chọn: hoặc công khai chỉ trích Trung Quốc hoặc tìm cách xoa dịu căng thẳng thông qua các cuộc gặp gỡ giữa hai đảng cộng sản.
Khi Bắc Kinh công bố thành lập 2 quận mới, phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Việt Nam Lê Thị Thu Hằng lên án động thái này, bà yêu cầu Trung Quốc “tôn trọng chủ quyền của Việt Nam và bỏ các quyết định sai trái đó”.
Tháng 8 năm ngoái, Tiến sĩ Lê Hồng Hiệp, chuyên gia về các vấn đề quốc tế thuộc Viện Nghiên cứu Đông Nam Á -Singapore, viết rằng ngoại giao dường như là tuyến phòng thủ đầu tiên và cũng là tuyến phòng thủ cuối cùng của Việt Nam chống lại sự quyết đoán của Trung Quốc ở Biển Đông.
Đã đến lúc tốt nhất để kiện TQ
Bài báo của Asia Times nói tuy vậy Hà Nội có thể cảm thấy rằng bây giờ là thời điểm chín muồi cho một giải pháp pháp lý có thể giúp xoay chuyển công luận quốc tế theo hướng có lợi cho VN.
Tác giả bài báo nói rằng đây là lúc mà nhiều người dân Việt Nam sẵn lòng tập hợp xung quanh Đảng Cộng sản cầm quyền, khi Bắc Kinh đang trong giai đoạn suy yếu và dễ bị tổn thương nhất.
Tâm lý chống Trung Quốc trên toàn thế giới chưa bao giờ rõ rệt như thế này trong nhiều thập kỷ, vì những thất vọng do cách TQ xử lý cuộc khủng hoảng dịch COVID và chiến dịch tung tin sai trái sau đó.
Hãng tin Reuters trích dẫn Viện Quan hệ Quốc tế Đương đại Trung Quốc, thuộc Cục An ninh TQ, cơ quan tình báo hàng đầu TQ, nhận định trong một báo cáo mới đây rằng “tình cảm chống Trung Quốc toàn cầu đang ở mức cao nhất kể từ vụ đàn áp tại Quảng trường Thiên An Môn năm 1989.”
Vị thế của Đảng Cộng sản Trung Quốc cũng suy yếu ở trong nước khi lần đầu tiên trong hơn 4 thập kỷ, tăng trưởng kinh tế dự kiến sẽ co cụm trong năm 2020, trong khi Đảng CSTQ có được tính chính danh chủ yếu là nhờ tăng trưởng kinh tế.
Chọn lựa của Việt Nam
Việt Nam đang là chủ tịch luân phiên của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), một vị trí có thể được tận dụng để tạo ra một mặt trận thống nhất hơn giữa các nước láng giềng Đông Nam Á, trong đó có một số nước tranh chấp trên biển với TQ.
Việt Nam còn là thành viên không thường trực tại Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc nhiệm kỳ 2021-22. Giáo sư Carl Thayer thuộc Đại học New South Wales ở Úc nói vị trí này cho phép VN nêu lên các hành động hung hăng của Trung Quốc với Hội đồng Bảo an.
Nhưng ông lưu ý rằng Trung Quốc có quyền phủ quyết tại Hội đồng Bảo An, trong khi Việt Nam chưa dứt khoát về hành động pháp lý sẽ thực hiện và sẽ nêu ra những vấn đề nào.
Thay vì khiếu nại thông qua Hội đồng Bảo an LHQ, Hà Nội có thể theo đuổi mô hình Philippines bằng kiện TQ dựa trên Công ước quốc tế về Luật Biển, tức UNCLOS, quy định về chủ quyền ranh giới trên biển. Nếu theo con đường này, Hà Nội sẽ phải quyết định nên kiện TQ tại tòa nào, Tòa án quốc tế về Luật biển, Tòa án công lý quốc tế, Tòa trọng tài hay một Tòa án trọng tài đặc biệt.
GS Thayer giải thích rằng tất cả các quốc gia thành viên của UNCLOS được quyền chọn một trong 4 cơ chế đó. Nếu không chọn, cơ chế mặc định là Tòa án Trọng tài. Đây là điều đã xảy ra trong vụ Philippines kiện Trung Quốc.
GS Thayer nói nếu Tòa án Trọng tài ra phán quyết có lợi cho Việt Nam, có nghĩa là Hà Nội đã chứng minh một số vấn đề gây tranh cãi về yêu sách lịch sử, thì Việt Nam sẽ hưởng lợi nhờ vấn đề được công khai ra trước công luận, và áp lực chính trị đối với Trung Quốc.
GS Thayer nói phán quyết đó sẽ tạo cơ sở cho Việt Nam để chống lại các hành động của Trung Quốc và sẽ tạo cơ hội để cộng đồng quốc tế ủng hộ Việt Nam, nhưng Việt Nam cũng không thể làm được gì nếu TQ làm ngơ phán quyết, như đã làm với Philippines.
Tiến sĩ Lê Hồng Hiệp lưu ý rằng các quan chức cấp cao của Việt Nam lo ngại rằng đưa Trung Quốc ra tòa trọng tài và dù cho Việt Nam thắng kiện, điều đó không ngăn Trung Quốc xâm lấn vùng biển của VN trong tương lai.
Thậm chí còn tệ hơn, ông nói, vì Trung Quốc có thể còn hung hăng hơn, gây bất ổn cho quan hệ Việt -Trung, đe dọa triển vọng kinh tế của Việt Nam và đẩy đất nước vào vị thế chiến lược bấp bênh.
Nhà phân tích Grossman của Rand Corporation hồi năm ngoái khẳng định rằng, nếu TQ muốn gây hấn, Việt Nam sẽ là “mục tiêu chọn lựa để khởi động xung đột. Như vậy quân đội Trung Quốc sẽ có được kinh nghiệm chiến đấu cần thiết trên không, trên biển, không sợ bị Hoa Kỳ can thiệp, và trong tình huống có khả năng chiến thắng”.
Áp lực của đồng minh
Không biết được liệu Việt Nam có bị áp lực của các đồng minh quốc tế, cụ thể là Mỹ, để kiện Trung Quốc lên tòa trọng tài, với hy vọng tạo ra một án lệ thứ hai chống lại tham vọng của Bắc Kinh.
Một vụ kiện như thế, theo các nhà phân tích, sẽ tạo cơ sở để Hoa Kỳ tăng cường các hoạt động bảo vệ tự do hàng hải trên Biển Đông.
Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo nói với các đồng nhiệm ASEAN hồi tháng trước:
“Điều quan trọng cần nhấn mạnh là đảng cộng sản Trung Quốc lợi dụng cả thế giới tập trung vào đại dịch virus corona để tiếp tục thái độ khiêu khích. Hoa Kỳ cực lực phản đối hành động đe dọa của Trung Quốc, chúng tôi hy vọng các quốc gia khác cũng buộc Bắc Kinh phải trả giá”.
Bài báo Asia Times nói Việt Nam đang ở trong tình huống tiến thoái lưỡng nan. Các nỗ lực ngoại giao và phản kháng công khai đã thất bại, không ngăn chặn được Trung Quốc, như những hành động gây hấn gần đây đã nêu bật.
Nhưng quốc tế hóa các căng thẳng có thể đẩy Việt Nam và Trung Quốc – và có thể cả Hoa Kỳ và Trung Quốc - gần hơn tới xung đột vũ trang, mà Hà Nội biết rõ là không thể thắng nếu không có sự hậu thuẫn lớn của nước ngoài.
