Tại Hoa Kỳ, tin tức cho biết tính đến nay đã có trên 150 người bị thiệt mạng trong các cơn lốc xoáy. Con số này biến năm 2008 thành năm có mùa lốc xoáy giết chết nhiều người nhất trong vòng 10 năm qua. Theo các chuyên gia Mỹ về thời tiết, năm nay có thể là năm kỷ lục về cả số lượng lốc xoáy lẫn số người tử vong. Trong câu chuyện 'Khoa học và Đời sống' hôm nay, Nguyễn Lê xin mang đến quý vị một số thông tin liên quan đến một hiện tượng thời tiết thường gây thiệt hại đáng kể cho đời sống kinh tế và xã hội của nước Mỹ, Bài này dựa trên tường trình của Thông tín viên Đài VOA, Brianna Blake.
Nguồn gốc của lốc xoáy
Lốc xoáy là một cái vòi không khí xoay tròn một cách dữ dội xuất phát từ một trận giông bão kéo dài từ một lớp mây dày xuống tới mặt đất. Lốc xoáy có hình dạng giống một cái phễu: phần trên chóp phình rộng ra, phần đáy thu hẹp lại.
Lốc xoáy xảy ra tại nhiều nơi trên thế giới, nhưng thường xuất hiện nhất ở Hoa Kỳ.
Lốc xoáy thành hình khi gió thổi từ nhiều hướng hội tụ trên các tầng mây và bắt đầu quay vòng. Không khí nóng bốc lên từ bên dưới làm cho cái vòi gió này vươn xuống phía mặt đất. Vì chuyển động xoay vòng của nó, các trận giông bão này được gọi là lốc xoáy.
Những trận lốc xoáy dữ dội nhất có thể đạt tới tốc độ gió 320 kilomét 1 giờ hay hơn nữa. Trong một số trường hợp, khu vực bị tàn phá có thể rộng trên 1 kilomét và dài đến 80 kilomét.
Khi nói đến một trận lốc xoáy, quy mô và kích cỡ lớn không nhất thiết có nghĩa là mạnh hơn. Những trận lốc xoáy lớn có thể không mạnh, và một số trận lốc xoáy có kích cỡ nhỏ nhất có thể gây nhiều tàn phá nhất. Nhưng bất kể kích cỡ như thế nào, tốc độ gió của lốc xoáy thường thuộc loại cao nhất trên Trái Đất. Đã có những trận lốc xoáy bốc nhà cửa, xe cộ và cây cối từ một nơi này ném sang nơi khác, và chúng tàn phá tất cả mọi thứ trên đường chúng quét qua.
Lốc xoáy thường xảy ra ở đâu?
Lốc xoáy đã thấy xuất hiện trên mọi châu lục, trừ Châu Nam Cực. Nhưng các chuyên gia về thời tiết nói rằng nước thường bị lốc xoáy nhất là Hoa Kỳ. Mỗi năm, tại Hoa Kỳ xảy ra trên 1,000 trận lốc xoáy.
Tính trung bình, các trận lốc xoáy làm thiệt mạng vào khoảng 70 người mỗi năm tại Hoa Kỳ. Nhưng các chuyên gia về thời tiết nói rằng năm 2008 có thể là năm kỷ lục về mặt số lượng lốc xoáy lẫn số lượng người chết vì lốc xoáy. Giới hữu trách Hoa Kỳ đã báo cáo có trên 150 người chết vì lốc xoáy trong năm nay. Tính riêng tới thời gian này thì năm nay đã là năm có số tử vong cao nhất vì giông bão lớn kể từ năm 1998.
Các chuyên gia nói rằng thời tiết khắc nghiệt một cách bất thường trong mùa đông vừa qua và đầu mùa xuân năm nay có thể là nguyên nhân của tình trạng vừa kể. Bắt đầu từ ngày 5 tháng Hai, đã có 87 trận lốc xoáy quét qua Thung lũng Tennessee và miền Trung Hoa Kỳ trong khoảng thời gian 24 tiếng đồng hồ. Những trận giông bão đó làm 56 người thiệt mạng. Các chuyên gia về thời tiết cũng ghi nhận rằng nhiều trận lốc xoáy khác đã quét qua những vùng đông dân cư, gây thêm nhiều thiệt hại về nhân mạng và tài sản.
Lốc xoáy xảy ra nhiều nhất ở Miền Trung Hoa Kỳ, nơi có địa hình phần lớn bằng phẳng. Khu vực thường có lốc xoáy dữ dội nhất được gọi là 'Hành lang Lốc Xoáy'. Hành lang này kéo dài từ vùng bắc Bang Texas đến Bang North Dakota.
Lốc xoáy có thể xảy ra vào bất cứ thời gian nào trong năm, nhưng phần nhiều nó xảy ra từ cuối mùa đông đến khoảng giữa mùa hạ. Ngoài ra còn có một mùa cao điểm khác của lốc xoáy là vào tháng 11.
Vào mùa xuân, không khí nóng di chuyển về phía bắc và hòa lẫn không khí lạnh của mùa đông còn sót lại. Vào tháng Mười Một, thì hiện tượng ngược lại xảy ra. Thời tiết lạnh di chuyển về phía nam và kết hợp với không khí ấm của mùa hạ còn sót lại.
Phòng tránh
Lốc xoáy của thể xảy ra với rất ít hoặc hoàn toàn không có dấu hiện báo trước. Những người bị thương trong những trận lốc xoáy phần lớn là vì trúng những vật bị gió cuốn bay đi. Theo các chuyên gia thì cách an toàn nhất để tránh ảnh hưởng của lốc xoáy là vào núp trong một căn phòng nhỏ, không có cửa sổ, ở ngay giữa chỗ thấp nhất của một tòa nhà.
Những người lái xe khi xảy ra lốc xoáy thường được khuyên là hãy tìm một nơi thấp và nằm sấp, sát đất, hai tay ôm lấy đầu. Những người nằm trên đường di chuyển của một cơn lốc xoáy thường chỉ có thời gian một vài phút để có những quyết định có tính cách sống chết.
Trận lốc xoáy khủng khiếp nhất trong lịch sử nước Mỹ là trận lốc xoáy quét qua ba Bang - Missouri, Illinois, và Indiana - vào ngày 18 tháng Ba năm 1925, làm khoảng 700 người thiệt mạng.
Khi có 6 hay nhiều trận lốc xoáy hơn xảy ra trong một ngày trong cùng một vùng thời tiết thì người ta gọi đó là một sự 'bộc phát lốc xoáy'. Nhưng vụ bộc phát trong hai ngày 3 và 4 tháng Tư năm 1974 là một kỷ lục quốc gia và được nhớ đến như một vụ “Siêu bộc phát.”
Chỉ trong vòng 24 tiếng đồng hồ đã xảy ra 148 cơn lốc xoáy, giết chết hơn 300 người và gây thương tích cho 6,000 người khác.
Không có hai trận lốc xoáy nào hoàn toàn giống nhau. Và cũng không có hai trận lốc xoáy nào có những biểu hiện y hệt nhau.
Phải có sự kết hợp đúng mức giữa các yếu tố gió, nhiệt độ, áp suất, và độ ẩm thì mới tạo ra được một trận lốc xoáy, cho dù là một trận lốc rất yếu đi nữa. Các chuyên gia về thời tiết có thể nhận ra những điều kiện này, và khi họ quan sát được chúng, họ có thể báo cho công chúng biết là có thể xảy ra lốc xoáy. Tuy nhiên, họ không thể đoán chắc là lốc xoáy sẽ xảy ra ở đâu và vào lúc nào. Việc tiên đoán lốc xoáy phần lớn vẫn còn phải dựa vào sự quan sát của con người.
Cảnh báo lốc xoáy
Thông thường thì một cộng đồng sẽ được cảnh báo một vài phút trước khi có lốc xoáy. Nhưng mỗi năm vẫn có những trường hợp bất ngờ, và lốc xoáy xảy ra mà không có dấu hiệu báo trước nào cả.
Hệ thống thông tin lốc xoáy bao gồm các lệnh canh chừng và báo động. Khi có lệnh canh chừng ở đâu thì có nghĩa là có thể xảy ra lốc xoáy ở đó. Khi có lệnh báo động thì có nghĩa là đã trông thấy lốc xoáy, và dân chúng được yêu cầu tìm nơi tránh bão ngay lập tức.
Tuy nhiên, lốc xoáy là một hiện tượng có thể khó quan sát. Đôi khi người ta chỉ nhìn thấy những đồ vật bị chúng cuốn lên trên không. Một số trận lốc xoáy xảy ra vào ban đêm chỉ có thể quan sát được nhờ có sấm sét xảy ra gần đó. Nhưng nói chung thì người ta thường không thấy được những trận lốc xoáy xảy ra vào ban đêm.
Những trận lốc xoáy hình thành trên mặt nước được gọi nôm na là vòi rồng. Nhưng trong trường hợp này lốc bao phủ một diện tích mặt nước nhỏ hơn nhiều so với bão biển, một loại bão hình thành trên các đại dương.
Sức mạnh
Lốc xoáy có thể được đo đạc bằng những thông tin về tốc độ gió do các hệ thống radar Dopler thu thập được. Lốc xoáy thường di chuyển theo hướng đông bắc với sức gió từ 32 đến 64 kilomét một giờ. Nhưng cũng có những báo cáo về những trận lốc xoáy di chuyển theo những hướng khác với tốc độ gió lên tới 117 kilomét một giờ.
Ở Hoa Kỳ, sức mạnh của một trận lốc xoáy được ước tính bằng sự thiệt hại gây ra cho các công trình xây dựng. Các nhà khoa học xem xét sự thiệt hại trước khi xác định mức độ nghiêm trọng của một trận lốc xoáy. Họ dùng thước đo Fujita để đo lường các trận lốc xoáy. Thước đo này được đặt tên theo Ông Ted Fujita, một cựu chuyên gia thời tiết của Đại học Chicago, và cũng là người sáng chế ra dụng cụ này hồi năm 1970.
Thước đo Fujita được chia thành 6 cấp. Những trận lốc xoáy chỉ gây thiệt hại nhẹ được gọi là lốc cấp F-số không. Những trận có tốc độ gió cực cao có thể phá hủy những ngôi nhà được xây dựng một cách chắc chắn và thổi xe cộ bay hàng trăm mét được gọi là lốc cấp F-5.
Săn bão
Một số người xem việc quan sát và theo dõi lốc xoáy như một môn thể thao. Họ được gọi là những người săn lốc xoáy hay săn bão. Người hiếu kỳ có thể theo dõi các hoạt động của các tay thợ săn đặc biệt này trong các chương trình truyền hình càng ngày càng thêm ăn khách ở Mỹ nói về những điều kiện thời tiết cực kỳ khắc nghiệt.
Một số người săn bão là thành viên của các toán nghiên cứu thời tiết. Những người khác thì đi săn bão để giúp lập hồ sơ về các trận bão và báo động cho dân chúng để phòng tránh. Ngoài ra cũng có những người xem công việc này như một trò giải trí.
Những người săn bão thường lái những chiếc xe lớn vào những vùng có thời tiết khắc nghiệt và đuổi theo bão trên những khoảng đường dài. Đối với một số người, điểm hấp dẫn của một trận lốc xoáy là làm sao tiến tới sát nó và chụp được những tấm ảnh sống động hơn ảnh những người khác đã chụp được, mà không bị mất mạng vì bão.
Cơ quan Thời tiết Quốc gia Hoa Kỳ nói rằng nước Mỹ bị tác động của thời tiết khắc nghiệt nhiều hơn bất cứ nước nào khác. Có một điều chắc chắn là Hoa Kỳ cũng rộng lớn hơn hầu hết các nước khác. Ngoài ra nó cũng có nhiều điều kiện khác nhau có khả năng tạo ra nhiều loại thời tiết khác nhau.
Hoa Kỳ có vùng duyên hải, có sa mạc, có đồng bằng, và có núi non. Vùng Bờ biển Miền Tây chạy dọc theo Thái Bình Dương và tương đối yên tĩnh. Vùng Bờ biển Miền Đông chạy dọc theo Đại Tây Dương nổi tiếng có nhiều trận bão biển chủ yếu gây thiệt hại cho các bang đông nam của Hoa Kỳ.
Ở Hoa Kỳ mùa bão biển chính thức bắt đầu vào ngày mồng 1 tháng 6 và chấm dứt vào ngày 13 tháng 11.
