Chuyên gia phụ trách giải đáp thắc mắc y học kỳ này là Bác sĩ Hồ Văn Hiền, chuyên khoa nhi và y khoa tổng quát, có phòng mạch và đang làm việc cho các bệnh viện ở Bắc Virginia.
Thính giả Huệ Nguyễn ở Massachusetts có câu hỏi:
“Thưa Bác sĩ,
Tôi tên Huệ Nguyễn, 82 tuổi, ở thành phố Springfield, bang Massachusetts. Xin hỏi Bác sĩ về vấn đề thận.
Tôi có bác sĩ chuyên môn về thận, người Mỹ. Bác sĩ của tôi nói “cái thận của tôi chỉ còn hoạt động 30%.”
Tổi thắc mắc 30% là như thế nào? Bác sĩ tôi giải thích, dùng nhiều từ chuyên môn mà tôi không nắm được hết. Do đó tôi xin Bác sĩ giải thích cho vì sao là 30%, và 30% đó là cái gì. Mặc dù tôi cũng biết rằng thận lọc máu, thải chất urê ra ngoài. Nhưng mình cũng không nắm chắc. Xin bác sĩ giải thích cho tôi rõ.
Thứ hai là nên uống thuốc gì để có thể tăng lên 40% hay 50%, 60% được không.
Tôi cảm ơn bác sĩ rất nhiều. ”
Bác sĩ Hồ Văn Hiền trả lời:
Ước tính cơ năng thận (Assessing renal function)
Mỗi người có hai trái thận (kidneys), to chừng bằng nắm tay (11-14 cm x 6 cm x 4cm) nằm phía sau của xoang bụng, hình hạt đậu (bean-shaped), lõm vào ở phía trong, đối diện với nhau, thận bên phải thấp hơn bên trái vì phải nhường chỗ cho lá gan nằm trên. Thận có nhiều cơ năng khác nhau:
1) Bài tiết nước và các chất hoà tan trong nước như creatinine, urea, những chất đem từ ngoài cơ thể, nay cần được phế thải, ví dụ một số thuốc.
2) Giữ quân bình các lượng nước trong cơ thể, các chất điện giải (electrolytes) chứa trong đó, và giữ quân bình pH (không acid quá mà cũng không kiềm quá).
3) Vai trò nội tiết (tiết hormone vào máu, endocrine function): điều hoà lượng vitamin D trong cơ thể, lượng hồng cầu được sản xuất trong tuỷ xương (qua erythropoietin), áp huyết, lượng muối natri trong cơ thể (renin > angiotensin > aldosterone axis.)
Cần ước tính cơ năng thận để:
- Xem thận có làm việc bình thường không (ví dụ bệnh nhân đi check up), nếu không bình thường phải khảo sát (test) thêm, xem nguyên nhân ở đâu.
- Để theo dõi tình trạng bệnh mà bác sĩ đã định bệnh, đang theo dõi, chữa trị có thay đổi hay không.
- Trước khi dùng một số thuốc được đào thải qua nước tiểu, xem thận có khả năng thanh toán thuốc đó khỏi cơ thể hay không, ở mức nào. Ví dụ: nếu cơ năng thận yếu, bác sĩ có thể giảm liều lượng thuốc, hoặc tránh dùng một số thuốc như thuốc chống vi rút herpes acyclovir, thuốc chữa tiểu đường metformin, thuốc morphin, thuốc kháng sinh gentamicin đều phải được điều chỉnh liều lượng theo cơ năng thận, nhất là ở người lớn tuổi.
Lúc nói tới cơ năng thận (kidney function, renal function), thường bác sĩ nói tới glomerular filtration rate (GFR), tạm dịch tỷ lệ lọc ở tiểu cầu (độ lọc cầu thận.)
Trước hết, tiểu cầu (glomerulus) là gì? Chúng ta hảy nghĩ đến mỗi trái thận được kết tạo bởi nhiều đơn vị nhỏ li ti gọi là nephron.Mỗi thận có chừng 800.000 đến 1.5 triệu nephrons,và lượng này giảm đi lúc chúng ta già, mỗi nephron dài chừng 3 đến 5 cm. Mỗi nephron hình dạng như một con rắn: đầu con rắn há miệng ra hình như cái chén (nang Bowman, Bowman capsule.)
Trong “miệng con rắn” ngậm một cái nút nhỏ gồm những mao mạch (capillaries) đem máu từ động mạch thận (renal artery), nút này gọi là tiểu cầu thận (glomerulus). Nước và những chất tan trong nước đi từ máu trong tiểu cầu, lọc qua nang Bowman, và chảy về phần kế tiếp. Nếu chúng ta tưởng tượng tiếp hình con rắn, mình con rắn uốn cong vài vòng thì đó là các tiểu quản gần (proximal convoluted tubules), sau đó uốn thành hình chữ U dài như cái kèn trombone (vòng Henle, Henle loop), rồi nối với những tiểu quản xa (distal tubules), rồi nối liền với các ông lớn hơn thu thập nước tiểu (collecting tubules) vào giai đoạn cuối cùng chế tạo nước tiểu.
Ở các tiểu quản, đa số nước và các chất còn dùng được được hấp thụ lại vào các mao mạch bao quanh. Chỉ một lượng nhỏ của nước lọc ở tiểu cầu được phế thải dưới dạng nước tiểu. Nếu cơ thể thiếu nước thì nước được hấp thụ lại nhiều, ít nước tiểu; nếu cơ thể chứa quá nhiều nước (như uống quá nhiều nước) lượng nước được giữ lại giảm đi, và lượng nước tiểu tăng lên.
Trong máu có nhiều chất tan trong đó.Người ta chọn một chất cho tiện là chất creatinine, là một chất xuất phát từ các bắp cơ, và một khi đi qua tiểu cầu thận qua nang thận, sẽ không bị thu hồi, hấp thụ trở lại. Nếu chúng ta lấy máu để xem nồng độ creatinine trong plasma (P),và thu thập nước tiểu trong 24 giờ và đo nồng độ creatinine trong nước tiểu đó (U), chúng ta có thể biết:
- Trong một phút thận làm ra bao nhiêu nước tiểu (V).
- Từ đó tính ra trung bình trong một phút lọc ra được bao nhiêu creatinine VxU.
- Từ đó tính ra lượng plasma được tiểu cầu thận thận lọc sạch creatinin trong một phút, gọi là tỷ lệ thanh lọc creatinine (creatinine clearance): (Creatinine clearance= VxU/P.)
Creatinine clearance phản ảnh khá đúng khả năng lọc (cơ năng) của thận (GFR), tuy nhiên phải thu thập nước tiểu 24 giờ rất phiền toái, có khi thiếu vì bệnh nhân quên hay vãi nước tiểu.
Do đó người ta chọn một các "đi tắt", là dùng mức creatinine trong plasma để ước tính, gọi là estimated GFR (hay eGFR), với những công thức khác nhau, trong đó các biến số được tính thêm vào như tuổi, giới tính, màu da (da đen hay da trắng), lượng albumin trong plasma, lượng urea trong plasma). (bình thường 90-120 ml/mn, tính theo người trung bình, có diện tích cơ thể 1,73m2)
Tuỳ theo số eGFR, bệnh thận mạn tính (chronic renal disease) được xếp theo giai doạn (stage):
Stages:
I) Trên 90 ml/mn: cơ năng thận (CTN) bình thường.(nhưng CNT bình thường không có nghĩa là thận không có bệnh). Bác sĩ quan sát bệnh nhân, kiểm soát áp huyết.
II) 60-89 CNT giảm nhẹ. Bác sĩ quan sát bệnh nhân, kiểm soát áp huyết, các yếu tố cơ nguy tim mạch khác.
III) 30-59 CNT giảm vừa.
IV) 15-29 CNT giảm nặng (severely reduced). Bác sĩ chuẩn bị cho giai đoạn cuối.
V) CNT giảm rất nặng (very severely reduced), giai đoạn cuối (end stage), cần ghép thận (renal transplant), hay lọc máu (dialysis).
Tóm lại, trong lâm sàng, bác sĩ dùng mức creatinine trong huyết thanh và một số biến số khác để ước tính khả năng thận lọc sạch creatinine trong máu trong một phút (eGFR). Số này trung bình chừng 90-120 ml/mn. Nếu bác sĩ nói bệnh nhân còn 1/3, hay 1/4 thận làm việc, có thể đây là bác sĩ so sánh kết quả bệnh nhân với mức lý tưởng này.
Tuy nhiên, tất cả các nhận xét trên đây đều có tính cách thuần tuý thông tin. Quý vị thính giả cần được bác sĩ của mình hướng dẫn trong mọi vấn đề sức khoẻ cũng như bệnh tật.
Chúc bệnh nhân may mắn.
Bác sĩ Hồ Văn Hiền.
********
Cảm ơn bác sĩ Hồ Văn Hiền. Chúng tôi cũng xin cảm ơn thính giả đã tham gia chương trình Hỏi Đáp Y Học này.
********
Quý vị có thể nghe lại các bài giải đáp trên mạng Internet ở địa chỉ voatiengviet.com
Chúng tôi vẫn dành đường dây điện thoại miễn phí để tiếp nhận các thắc mắc khác của quý thính giả về sức khỏe và y học thường thức. Số điện thoại miễn phí dành cho mục Hỏi Đáp Y học là 202-205-7890, ngày giờ nhận câu hỏi là thứ ba và thứ năm mỗi tuần, từ 8 giờ 30 đến 9 giờ 30 tối, giờ Việt Nam. Quý vị cũng có thể gửi câu hỏi cho chúng tôi qua điện thư ở địa chỉ Vietnamese@voanews.com.
